Op 18 mei 2022 sprak Rick van der Ploeg in de Den Uyllezing Actueel over Oorlog, vrede en internationale handel. Tweede Kamerlid Kati Piri gaf vervolgens haar visie op de politieke opdracht van de lezing.

Goedenavond,

Ik ben vereerd met de uitnodiging om vandaag te reageren op de Den Uyl-lezing. En dank aan Rick voor zijn inspirerende betoog over de relatie tussen oorlog, vrede en internationale handel. Met een complete analyse van wat er in de wereld aan de hand is en met aanbevelingen over wat te doen staat - ik ben geen econoom - sterker nog, ik besef me op dit soort avonden weer hoe onverstandig het was om het vak economie te laten vallen op de middelbare school -, dus mijn invalshoek op het thema van vanavond is die van de buitenlandpolitiek.

Tegen de achtergrond van de grootste Europese veiligheidscrisis van na de Tweede Wereldoorlog, is de hoofdrolspeler in mijn betoog de Europese Unie, en in mindere mate de NAVO en Nederland.

Welke les kunnen wij als sociaaldemocraten trekken uit de Russische invasie in Oekraïne? Hoe dienen wij om te gaan met autoritaire regimes, dichtbij en verder weg?

De grootschalige Russische invasie in Oekraïne die op 24 februari begon, hielden weinigen voor mogelijk – ook ik niet. Deze oorlog roept niet alleen vragen op over wat de beste reactie is, maar ook over hoe het heeft kunnen gebeuren en welke lessen wij als sociaaldemocraten eruit moeten trekken. Want hoe dienen wij om te gaan met autoritaire regimes, dichtbij en verder weg?

Ik kan het niet laten aan het begin van dit betoog te verwijzen naar Immanuel Kant. In 1795 schreef hij het boek ‘naar de eeuwige vrede’. Deze titel ontleende hij overigens aan een Hollandse herberg met dezelfde naam ‘de eeuwige vrede’, waar als symbool een uithangbord met een kerkhof was geschilderd.

Ons werelddeel is eeuwenlang gekenmerkt door oorlogen, ook in de tijd van Kant. En toch was hij een idealistische optimist - weliswaar met een goed gevoel voor ironie.

Het Europese project is de ultieme vertaling van Kant’s ideaal. Vrede door economische en politieke integratie, gebaseerd op het recht.  Begonnen met 6 landen, uitgebreid naar 27.

De EU heeft een unieke bijdrage geleverd aan de razendsnelle transformatie van voormalige dictaturen in Zuid-, Midden- en Oost-Europa naar liberale democratieën. Tot de dag van vandaag is een levensvatbare democratie de belangrijkste voorwaarde voor lidmaatschap.

De Europese Unie is het belangrijkste overgebleven bastion van vrijheid en democratie.

Met de ravage die Trump in Amerika heeft achtergelaten, durf ik te stellen dat de Europese Unie het belangrijkste overgebleven bastion van vrijheid en democratie is. De helft van alle vrije landen in de wereld bevindt zich op ons continent.

De Russische invasie in Oekraïne zet in Europa de zaken op scherp. De geopolitieke vakantie is voorbij: onze droom van vrede door handel en diplomatie is wreed verstoord. De oorlog heeft ingrijpende gevolgen - in de eerste plaats natuurlijk voor de Oekraïners zelf. Bucha en Mariupol staan in ons geheugen gegrift.

Het snel en eensgezind handelen van het Westen stemt optimistisch. Ditmaal blijft het niet bij halfslachtige reacties. Alhoewel een energieboycot vooralsnog uitblijft, hebben de EU en NAVO-landen harde sancties afgekondigd, leveren ze zware wapens alsof ze nooit anders hebben gedaan, verhogen landen hun defensie-uitgaven, en is in Duitsland een Zeitenwende gaande: goede verhoudingen met Rusland zijn niet langer het voornaamste uitgangspunt.

Meest opvallend is de omslag in Brussel zelf: soft power Europa krijgt een harde rand.

Soft power Europa krijgt een harde rand.

De solidariteit met Oekraïne wordt gevoeld van het Iberisch schiereiland, tot de Baltische staten - en van de Rotterdamse havenarbeiders tot in de buurlanden van Oekraïne, waar miljoenen vluchtelingen bij mensen thuis hartelijk worden opgevangen. Wie twijfelt aan die breed gedragen solidariteit, roep ik in herinnering de uitslag van het Eurovisie songfestival.

Natuurlijk weten we niet hoe dit gaat aflopen. Hoe lang de oorlog nog zal duren. Hoe Europa er daarna uitziet. Maar dat doorgaan op de oude manier van pappen en nathouden geen optie meer is, begint in de hoofdsteden door te dringen.

De Russische invasie van Oekraïne - evenals de corona pandemie - hebben Europa geconfronteerd met een aantal ernstige manco’s in onze betrekkingen met Rusland en China. Om te beginnen zagen we de problemen in beide gevallen niet aankomen, laat staan dat we erop waren voorbereid.

Wat betreft Oekraïne moeten we ons dat zelf gedeeltelijk aanrekenen - Rusland is al sinds de inval in Georgië in 2008 op oorlogspad en de Russische inlijving van de Krim en de beruchte groene mannetjes in de Donbas in 2014 hadden ons wakker moeten schudden. Maar wat volgde was een slappe reactie van de EU met beperkte sancties, en de energieafhankelijkheid van Moskou werd niet minder, maar nam juist toe. Meest opvallend bij Duitsland, dat omschakelde van kernenergie naar gas en de omstreden pijplijn Nordstream 2 - net als onze eigen premier Rutte - bleef typeren als een ‘louter commercieel project’.

Ook onze relatie met China bekeken we veel te lang louter door een nogal roze economische bril. Ja, in de marge van gezamenlijke toppen werd wel eens kritiek geuit op het autoritaire bestuur en mensenrechtenschendingen van de Oeigoeren, maar dat mocht een enorme expansie van de handel niet in de weg staan. Dat we daardoor zeer kwetsbaar zijn geworden, kregen we pas tijdens de corona crisis echt door.

De lockdowns veroorzaakten ernstige schade aan de internationale handelsketens. Rick heeft dit uitgebreid toegelicht. China op het democratische pad krijgen is een illusie. Maar dat de EU geen antwoord had op de Chinese opmars in de Westelijke Balkan en in EU-lidstaten als Griekenland - waar een complete haven werd opgekocht - is lastiger uit te leggen.

Het beeld is gelukkig aan het kantelen dankzij een groter geopolitiek bewustzijn. Sinds enkele jaren spreekt de EU daarom niet alleen meer over het land als samenwerkingspartner. Nee, het is ook een economische concurrent en een systemisch rivaal. Mede daarom en vanwege de mensenrechten situatie in China heeft het Europees Parlement besloten om de goedkeuring van een investeringsverdrag on hold te zetten

Onze politieke familie - en met name de Duitse SPD - heeft lang geloofd (of willen geloven) dat handel vrede en zelfs democratie bevordert: ooit begonnen met de Ostpolitik van Willy Brandt: Wandel durch Annäherung. Daarmee rechtvaardigde Berlijn ook na de val van de Muur een grote afhankelijkheid van Rusland op energiegebied. Duitsland presenteerde zich vaak en graag als begripvolle partner van Poetin’s Rusland. Sommigen houden deze rol nog steeds vol. Maar het waren niet alleen de Schroders die zich lieten paaien door Russische bedrijven.

Veertien EU-landen verstrekten rijke Russen gouden paspoorten in ruil voor economische investeringen. Londongrad werd de bijnaam van de Britse hoofdstad waar Russische oligarchen een machtige, schier onaantastbare positie hadden. En onze eigen Zuidas waar advocaten en notarissen tegen een zeer goed tarief meehielpen om Russisch kapitaal weg te sluizen. Intussen maakte Moskou zich schuldig aan inmenging in westerse democratische processen door onder andere financiering van politieke partijen.

Poetin’s extreem nationalistisch retoriek slaat thuis aan. Vanaf zijn troon in het Kremlin bestiert hij zijn land als een de facto dictator. De oppositie is allang uitgeschakeld, de media zijn mogelijk nog rabiater dan de president zelf en een zeer goed uitgerust onderdrukkingsapparaat houdt de eigen bevolking in toom.

De Bulgaarse politicoloog Ivan Krastev, haalde onlangs een veelzeggende Russische gezegde aan: ‘Als je een beer uitnodigt om te dansen, ben jij niet degene die bepaalt wanneer de dans over is. Dat is de beer.’

Hadden we door dat we met de beer dansten, of wilden we het simpelweg niet zien?

De vraag is of we door hadden dat we met de beer dansten, of dat we het simpelweg niet wilden zien? Ik denk het laatste. Hetzelfde geldt voor de wanna be autocraten als Orban en Kaczinsky binnen de Unie, waar onder de noemer van ‘strategisch geduld’ te lang is gewacht om in te grijpen. Het is zo ver gekomen dat het überhaupt de vraag is of de oppositie in mijn geboorteland Hongarije nog de mogelijkheid heeft om op democratische wijze aan de macht te komen.

Eén link met de analyse van Rick is evident: intensieve economische relaties van Rusland met de rest van Europa - en dan vooral de EU - hebben Poetin er in ieder geval niet van weerhouden de aanval te openen.

Het blijft gissen naar de motieven van Poetin. Maar volgens mij is het een combinatie van factoren. In zijn lezing bracht Rick vier belangentegenstellingen naar voren. Deze deel ik.

Het belangrijkste motief van Poetin is waarschijnlijk ideologisch – zoals ook Rick concludeerde. Poetin is een politicus die het als zijn roeping ziet om het machtige Russische rijk te restaureren. Sinds 2007 houdt hij speeches die dit beeld bevestigen. Hij heeft veel geïnvesteerd in een omvangrijk militair apparaat en een enorme financiële reserve opgebouwd voor het geval dat.

Poetin heeft geweten dat hij een economische en politieke prijs zou moeten betalen, maar hij heeft zich verkeken op de heftige reactie van het Westen.

Het track-record van de door EU ingestelde sancties maakt inderdaad weinig indruk. Niet na de inval in Oekraïne 7 jaar geleden en ook niet na de onderdrukking in Belarus. Daarnaast heeft Poetin een aantal vrienden in de EU die meer dan eens een veto hebben uitgesproken tegen zwaardere sancties. Een verdeelde, zwakke EU is waar Poetin op rekende.

Het heeft er ook alle schijn van dat hij de staat van zijn eigen leger ernstig heeft overschat en de weerstand van de Oekraïense bevolking onderschat. In een dictatuur durft niemand de opperleider de waarheid te vertellen. Poetin heeft vanaf het begin van zijn regeerperiode handig ingespeeld op het door het chaotische economisch beleid van zijn voorganger gevoede wantrouwen in de democratie. De meeste Russen profiteerden van de relatieve voorspoed, die na 2000 inzette, en die Poetin financierde met de fors gestegen energie-inkomsten. Zij namen zijn steeds autoritairder gedrag op de koop toe. Alles beter dan de chaos onder de zwakke Jeltsin.

Wat dit Rusland aangaat, rest ons voorlopig niets anders dan de harde lijn. Met harde sancties. Het is lastig voor te stellen verder te kunnen met een man die in Den Haag in de gevangenis moet zitten.

Wat dit Rusland aangaat, rest ons voorlopig niets anders dan de harde lijn. Met harde sancties.

De huidige onzekere situatie noopt tot enige bescheidenheid als het gaat over de vraag hoe verder. Ik kom tot de volgende conclusies en suggesties.

Terwijl het eerder had moeten gebeuren, zit het debat over de positie en de rol van Europa nu in een stroomversnelling, ook in Nederland. Vrijhandel en de daarmee verbonden globalisering zijn meer dan ooit aan kritiek onderhevig. De kwalijke, neoliberale, kanten van ongebreidelde handel zoals uitbuiting van werknemers en beschadiging van het klimaat zijn door ons al veel eerder geagendeerd, daar komt nu de strategische kwetsbaarheid bij. Qua veiligheid in Europa rekenden we teveel op onze soft power: effectief na de val van de Muur maar redelijk machteloos bij herhaalde agressie van Rusland.

• De Europese Unie zal haar weerbaarheid moeten vergroten. Met deels geopolitieke doelen als energie onafhankelijkheid en de lokale productie van strategische goederen.
• Oplettender ook als het gaat om buitenlandse investeringen: meer screenen bijvoorbeeld op het punt van veiligheid. Niet alles is nu eenmaal een louter commerciële aangelegenheid. Zeker niet in het geval van China.
• We moeten natuurlijk de Oekraïners blijven steunen. Met wapenleveranties. Met de opvang van vluchtelingen. En zonder hen te dwingen aan de onderhandelingstafel te gaan zitten. Zij hebben het recht om hun land te verdedigen.
• De veiligheidssituatie in Europa is ernstig verslechterd. Dat vergt een hogere paraatheid en de bescherming van de Oostflank van de NAVO. In Nederland betekent dit dus ook extra, structurele investeringen in defensie.
• We moeten af van het Russisch infuus. We staan aan de vooravond van een Europese olieboycot en de komende weken zal het debat gaan over het stopzetten van de gasleveringen. Dat vergt diversificatie, maar vooral ook een snellere groene transitie.
• Het afschaffen van het veto op het terrein van buitenlands beleid. Inmiddels is zelfs de VVD zover om hiervoor te pleiten. Als we iets willen voorstellen in de machtspolitiek, kunnen we het ons niet langer veroorloven om ons te laten gijzelen door een enkele EU lidstaat die op de rem staat.

Dit zijn allemaal voorstellen die breed gedragen worden in de Nederlandse politiek. Maar wat zijn de lessen die wij als sociaal democraten trekken?

• Het instellen van zware sancties is één ding. Het maandenlang volhouden is van een andere orde. Een dictator als Poetin is minder gevoelig voor publieke opinie dan wij die in een democratie leven. Stijgende voedsel- en energieprijzen als gevolg van de oorlog en de sancties, moet gecompenseerd worden voor de mensen die het water toch al aan de lippen staat. Maar ook onderling binnen de EU zullen we solidair met elkaar moeten zijn. Een olie- en gasboycot zal het ene land harder raken dan het andere. De economische solidariteit die we in de EU – ondanks Rutte’s tegenwerking – hebben opgetuigd om de klappen van de corona crisis op te vangen, moeten we nu weer opbrengen, binnen en tussen landen.
• Onze rol in de wereld rust op een democratisch fundament dat voortdurend onderhouden moet worden. Dat begint hier met de kwaliteit van de Nederlandse rechtsstaat en wordt vervolgd met het aanpakken van rechtsstaatschenders binnen de EU. Geen Europees geld naar autocraten.
• Een kwart van de wereldhandel loopt via de EU. Brussel kan en moet eigen standaarden opleggen via handelsakkoorden, ook op het gebied van respect voor mensenrechten.
• Op het terrein van defensie zullen we echt werk moeten maken van meer Europese samenwerking. Ik moet er eerlijk gezegd niet aan denken dat deze oorlog tijdens Trump’s presidentschap was uitgebroken. Dan hadden de eenheid en reactie van het Westen er waarschijnlijk heel anders uitgezien.
• Terecht verwees Rick naar het belang van de aanpak van corruptie. Kleptocratische regimes eroderen de democratische rechtsstaat. Corruptie heeft er ook toe geleid dat populisten überhaupt aan de macht kwamen in landen als Polen en Hongarije. Het verdient dus veel meer aandacht binnen de EU. Overigens laten de politieke ontwikkelingen in Tsjechië, Slowakije en Slovenië zien dat kiezers ook kunnen kiezen voor democratische alternatieven – veelal mede uit protest tegen corruptie. De wijze waarop deze en andere Oost-Europese landen zich hebben ontworsteld aan de Sovjet-Unie – in een strijd voor politieke en economische vrijheid – heeft daar gelukkig het politieke geheugen niet in de steek gelaten.
• Uitbreiding van de EU is het meest effectieve instrument om vrede en democratie te bewerkstelligen. We moeten veel meer investeren in de democratische transities in de Westelijke Balkan en tijdens de juni top van regeringsleiders moet het licht op groen voor het verlenen van de EU kandidaat-status voor Oekraïne, Moldavië en Georgië.

Ook in de lange weg naar lidmaatschap moet de EU landen meer bieden dan het nu doet, bijvoorbeeld op het gebied van energietransitie, economische samenwerking en wellicht ook veiligheid.

In een tijd van machtsconfrontatie en botsende belangen, zal Europa zich doortastender en autonomer moeten opstellen.

In een tijd van machtsconfrontatie, van meer geopolitiek vanwege botsende belangen zal Europa zich doortastender en autonomer moeten opstellen. Een EU met een harder randje dus, maar betekent dit het einde van de soft power ambities van de EU als het aankomt op het bevorderen van effectief multilateralisme? Allesbehalve – we hebben het alleen zelf nagelaten hier principiëler voor op te komen.  Ook in de huidige situatie moeten we Kant - vrede als voorwaarde - zeker niet aan de kant zetten of Hugo de Groot – recht boven macht - over boord kieperen, en in navolging van Hobbes en de realisten van nu kiezen voor platte machtspolitiek waarbij de blokken onderling uitmaken wat de regels zijn. Dat zou het kind met het badwater weggooien betekenen. Ik zie niet hoe we armoede, pandemieën, de verspreiding van kernwapens of de bedreiging van het klimaat kunnen aanpakken zonder internationale afspraken met de daarbij horende structuren als de Verenigde Naties of de Wereld Handelsorganisatie. Een urgente vraag is en blijft hoe we dergelijke afspraken beter kunnen handhaven. Daar schort het in de praktijk nog wel eens aan. Waar was en is de VN in Oekraïne?

Ik wil hier nog eens onderstrepen dat de reactie van het Westen op de invasie in Oekraïne vooral ook eensgezind opkomen is voor het internationale recht en voor de soevereiniteit van een land. Oekraïne mag niet verliezen. Winst van Poetin zou een mokerslag voor die beginselen betekenen. De onverzettelijkheid van de Oekraïners en westerse standvastigheid moeten dat helpen voorkomen.

Idealisten die staan voor de bescherming van de rechtsstaat, respect voor het internationaal recht en opkomen voor mensenrechten, bieden op de lange termijn een meer duurzame garantie voor vrede en veiligheid.

Mijn conclusie is dat de idealisten die staan voor de bescherming van de rechtsstaat, het respect voor het internationaal recht en het opkomen voor mensenrechten op de lange termijn een meer duurzame garantie bieden voor vrede en veiligheid dan de realisten in de buitenlandpolitiek, die macht boven recht plaatsen. Dat zal u niet verbazen.

Dank u wel.