7.6 Opkomen voor sociale en economische rechten

In artikel 1 van de Grondwet staat: Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld.

Weinig doelen zijn voor de PvdA zo belangrijk als gelijke rechten en gelijke kansen.

Mensen moeten zeker kunnen zijn van fatsoenlijk werk, liefdevolle zorg, goed onderwijs en een fijne woning. Hiervoor is het van belang dat het recht op goede arbeidsvoorwaarden en toegang tot zorg, onderwijs en huisvesting goed vastliggen. Juist deze sociale en economische rechten zijn in onze Grondwet opgenomen als ‘zorgplichten’, niet als rechten waar de burger direct een beroep op kan doen. Zij zijn wel stevig verankerd in internationale verdragen, die hierbij dus een belangrijke rol spelen.

Zo staat ons recht op onderwijs niet in de Grondwet, maar wel in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Hoe belangrijk deze verdragen kunnen zijn bleek de PvdA zorgde voor de ratificatie van het VN-Verdrag Handicap: veel mensen met een beperking zijn nu (iets) beter af. Toch brengen deze verdragen ook enkele problemen met zich mee. Ten eerste kunnen burgers daar nog steeds geen direct beroep op doen, waardoor een jongere die nergens naar school kan geen beroep kan doen op het recht op onderwijs. Daar komt bij dat er weinig parlementaire controle is op de totstandkoming van verdragen.

Ook gaan steeds meer organisaties over deze onderwerpen. Gemeenten en provincies als gevolg van decentralisaties, maar bijvoorbeeld ook zelfstandige bestuursorganen en uitvoeringsorganisaties. Deze organisaties spelen een belangrijke rol bij het realiseren van grondrechten, maar worden daar niet op afgerekend. Met name prestatieafspraken staan centraal en daarmee een veelvoud aan regels in plaats van rechten.

Denk hierbij aan een uitvoeringsorganisatie voor de Participatiewet. Deze wordt afgerekend op ‘het aantal mensen uit de kaartenbak’ in plaats van het recht op passend werk voor iedereen. De burger is daarvan de dupe. Als mensen constant met vragen worden bestookt, met wantrouwen worden bejegend en keihard op een foutje worden afgerekend in plaats van dat er naar hen wordt geluisterd, dan vervalt rechtsbescherming in machtsbescherming. Daar komt bij dat niet alle mensen over even veel kennis en capaciteiten beschikken om voor hun eigen rechten op te komen.

Iedere burger moet veiligheid en rechtvaardigheid ervaren en het gevoel hebben dat de rechtsstaat onrecht rechtzet. Dit vraagt om een overheid die niet langer efficiëntie, maar een sociale rechtsorde vooropstelt.

Terwijl de Grondwet lijkt te zijn geïnternaliseerd en tot culturele bagage lijkt zijn geworden, vraagt ‘constitutionele geletterdheid’ om blijvende aandacht. Dit bleek met de coronamaatregelen: de regering schonk weinig aandacht aan hoe zij grondrechten inperkte en stopte deze in een noodverordening in plaats van in een wet, waardoor democratische controle ook ontbrak.